Vi reiser med Paul Gaugin frå vogge til grav via Hellas, Tyskland og Tahiti.
Tekst: Dagfinn Skrede, lege i spesialisering, Barnekardiologisk avdeling, Rikshospitalet
I den tapte dialogen Eudemus (eller Om sjela) fortel Aristoteles soga om då den kloke satyren Silenus vart fanga av kong Midas. Kongen ville ha Silenus til å gje han svaret på eit kort, men vanskeleg spørsmål: kva er best for mennesket? Satyren vart tverr og sur, og nekta å svare – men etter mykje mas og mange pinsler ga han etter. Best for mennesket, hevda satyren, er å aldri verte fødd. Skulle ein likevel vere så uheldig å ha kome til verda, er det nest beste å døy så raskt som råd er etter fødselen. Langt høgare oppe på lista over dei ulukkelege finn ein altså, om ein skal tru Silenus, oss som har unngått døden lenge nok til å lese og skrive om han i eit blad.
Biletet med den nærmast encyklopediske tittelen D’où venons-nous ? Que sommes-nous ? Où allons-nous ? (Kvar kjem vi frå? Kva er vi? Kvar skal vi?) er rekna som hovudverket til Paul Gaugin (1848–1903). Franske Gaugin fremja ein målarkunst der formene var velavgrensa og fargane klare og sterke. I motsetnad til impresjonistane, som vektla form framfor innhald, har dei modne verka til Gaugin eit tydeleg konseptuelt innhald, og kan lesast filosofisk, eksistensielt og psykologisk – gjerne alle samstundes.
I 1890-åra budde Gaugin på Tahiti, og mange av verka frå den seinare perioden hans har motiv herifrå. Særskilt skjenka han kvinnene mykje merksemd, og klarte, trass i eit enkelt formspråk, å formidle voldsomt rikhaldige nyansar når han framstilte polynesiske kvinneskikkelsar.
Men slutten på 1890-åra var langt frå nokon sydenferie for Paul: Han var plaga av kroniske, smertefulle sår – med treponema pallidum som årsak, skal ein tru biografane – og ein ankelfraktur som aldri grodde. Kreditorane banka på døra og trua med bankerott. Og kanskje verst av alt: Favorittdottera Aline døydde av pneumoni, berre 20 år gamal, i 1897. I eit brev til ein venn avslører Gaugin planar om sjølvmord – men fyrst ville han gjere ferdig dette monumentale verket.
Det som sler ein fyrst med biletet, er dimensjonane. Med sine 139 cm i høgda og heile 375 cm i breidda, krev det fysisk så vel som mental rørsle frå sjåaren. Både tittel og format talar for at denne rørsla skal vere lineær. Altså har motivet eit definert start- og sluttpunkt. Om ein vel eit slikt lineært syn, lyt ein akseptere å lese biletet frå høgre mot venstre, altså i konflikt med våre vestlege retningskonvensjonar. Forsøker Gaugin her å skubbe oss ut av den kulturelle komfortsona – eller er det ei utfordring mot sjølve konsepta om tid og kausalitet som lineære fenomen? Den halve hunden til høgre i biletet startar uansett ballet, og i han ligg ein latent rørslenergi som viser oss kvar vi skal.
Neste stoppestad er tre unge kvinner og eit barn, alle like trinne og livskraftige som Gustav Vigelands skulpturar i Frognerparken. Gaugin målar desse karakterane i gult, brunt og oransje – varme og vitale jordtonar som harmonerer godt med den blå bakgrunnen. Her er det sensualitet og formeiringstrang, og sjåaren kan sjølv velje om ho tolkar kvinnefigurane som subjekt med eigen vilje eller som objekt for det mannlege kunstnarbegjæret. Godt måla er det uansett.
Midt på det gylne snittet vert biletet delt i to av ein polynesisk Eva som plukkar eit eple frå himmelen. Der resten av biletet går horisontalt, beveger denne kvinna seg vertikalt – oppover, mot noko som ligg utanfor grensene for verda ho bur i – ikkje ulikt den bibelske Eva, som ville smake visdomsfrukta, og som slik gjorde mennesket sjølvbevisst: “Då vart augo deira opna, og dei merka at dei var nakne.” (1. Mos 3: 7). For Gaugin er altså mennesket sin åndelege svolt noko sentralt – bokstaveleg tala.
Heilt til venstre finn vi to kvinner som symboliserer ulike livsfaser: Den yngre har eit armband som symbol på ekteskapet, og geita attmed viser at ho har eit hushald å passe på. Kanskje er ho mor til jentungen til høgre. I det faste, halvt avvisande blikket hennar kan vi ane at arbeids- og omsorgsoppgåvene ikkje var mindre utmattande for ei småbarnsmor på Tahiti i 1890-åra enn dei er for ein ung lege Norge i dag.
Den eldre kvinna har levd lenge. Huda er brunsvidd av sola, og håret har gråna. Ho er plaga – kanskje av tap, kanskje av kroppslege smerter – nett som Gaugin sjølv var på denne tida, og ho viser oss at alderdomen ikkje er noko å glede seg til.
D’où venons-nous ? Que sommes-nous ? Où allons-nous ? (Kvar kjem vi frå? Kva er vi? Kvar skal vi?) av Paul Gaugin (1848–1903)
Den interesserte sjåaren vil finne god tidtrøyte i å utforske dei mange andre motiva i Gaugins monumentale livsfrise, som alle utforskar tittelens sentrale spørsmål: Kva er vi? Men i eit Paidos-nummer som handlar om døden, er det for oss vel så viktig å utforske dei to andre spørsmåla Gaugin stiller: Kvar kjem vi frå? Kvar skal vi?
Den tyske filosofen Arthur Schopenhauer (1788–1860) var utprega pessimist og meinte at menneskelivet stort sett går ut på fånyttes liding. Det er såleis underleg at nettopp denne filosofen kan vere til trøyst for dei som går rundt med dødsangst. Det vi er etter livet, altså i døden, kan ifølgje Schopenhauer sjåast på som det same som vi er før livet. Den norske filosofen Sverre Sløgedal (1930–2016) skildrar tankerekka slik:
“Vi var ingenting før vi ble unnfanget. Men ingen av oss husker denne tilstanden som en ubehagelig tilstand. Det er heller ikke mulig at vi skulle kunne gjøre det. Det fins ingenting å erindre. Men har vi ikke noe grunnlag for å påstå at tilstanden før unnfangelsen var ubehagelig, så har vi heller ikke noe grunnlag for å tro at tilstanden etter døden er det. For det dreier seg om nøyaktig samme tilstanden.” (1)
Slik blir livet eit kort intermesso i urtilstanden – ein mellomstasjon mellom fødsel og død.
Når vi ser til friske, nyfødde born – ei av dei muntraste oppgåvene i barnelegelivet – deler vi gleda over at eit nytt menneske har blitt til. Men det er vel sjeldan vi tenkjer at no var det jammen godt du kom deg ut av denne forferdelege førlivstilstanden.
På same måte tek vi som barnelegar del i sorga når eit barn vi har omsorg for døyr. Men sorga høyrer dei levande til – det døde barnet kjenner korkje sorg eller smerte. Det er, om ein skal tru Schopenhauer, tilbake i førlivstilstanden. Og her kjem vi attende til satyren Silenus’ kontroversielle visdomsord: Det lukkelegaste mennesket er det som aldri vert fødd – det nest lukkelegaste er det som døyr tidleg. Ikkje akkurat ein maksime å basere barnelegegjerninga på – men kanskje ei slags trøyst når dødsskuggen pregar arbeidsdagen og ein kime til ettertanke i stille stunder.
Lev vel.
Takk til Halvard Hiis for korrekturlesing
Emanuel Vigelands museum
Om du skulle befinne deg i Oslo og er interessert i å oppleve stor dødskunst, kan Paidos friste med ei skjult perle. Emanuel Vigelands museum – eller snarare mausoleum – er på same måte som Gaugin-måleriet ei enorm skildring av liv, død, born, kvinner, menn og sex – kort fortalt vitalisme. Museet består av eit murkapell på beste vestkant der Vigeland – veslebroren til Gustav – har dekka dei indre veggane med freskar. Mausoleet er eit storverk av bilete, lys, lyd og rom.
Og over inngangsdøra ligg Emanuel sjølv – i ei urne.
Hugs å reservere besøkstid på nett.
Kjelder:
1: Sløgedal, Sverre: Den trøstende Schopenhauer: Schopenhauer om døden. Solum forlag, 2004.
